Türev Piyasa Kavramı
Menkul kıymet piyasaları dünyada iki temel noktadan oluşmaktadır. Bunlardan birincisi menkul kıymetlerin doğrudan ticaretinin yapıldığı spot (nakit) piyasa, diğeri ise menkul kıymetlerin veya malların üzerine yazılan türev ürünlerin ticaretinin yapıldığı piyasalar. Bunlara ise genel olarak türev piyasalar denmektedir. Türev piyasalar, ileri bir vade için fiyatı ve şartları önce belirlenmiş olan teslimatı veya nakit uzlaşması yapılmak üzere türev ürünlerin alım ya da satım işlemlerinin bugünden gerçekleştiği piyasalardır. Bu piyasalarda işlem gören sözleşmelere türev ürünler ya da finansal türevler adı verilmektedir. Türev piyasaların tanımı forward, swap, futures ve opsiyon işlemlerinin tamamını içerir.
Türev Ürünlerin Tarihçesi ve Türev Piyasalarının Gelişimi
Türev ürünlerin tarihi bilinen finans piyasalarından oldukça eskilere dayanır. Vadeli işlemler ilk çağlarda dahi tarım toplumunun ekonomisinde eksikleri tamamlamak üzere kullanılmaktaydı. Bugünkü gibi kağıt üzerinde sözleşmeler olmasa da temel mantık aynıydı.
Kayıtlardaki ilk vadeli sözleşmelerin tarihi M.Ö 5. YY.’da yaşayan Yunan filozof Thales' in kışın, bahardaki zeytin hasadı için yağhaneler üzerine yaptığı ve günümüzdeki alım opsiyonlarına benzeyen pazarlıklara kadar gitmektedir. Thales matematik ve astronomi bilgisini kullanarak gelecek senenin zeytin rekoltesinin iyi olacağını düşünmüştür. Bu bilgi üzerinden spekülatif bir karar alarak zeytin sıkma işletmeleriyle, ileriki dönemdeki işleri için çok önceden zeytini daha ucuza sıktırma adına sözleşmeler imzalamıştır. Sonraki yıl geldiğinde Thales’in beklediği gibi verim yüksek olmuş ve zeytin rekoltesi yüksek çıkmıştır. Geçmişte sözleşme yaptığı işletmeler ile düşük fiyatlardan anlaşmalar yapan Thales ise bu işten karlı çıkan taraf olmuştur. Yapılan sözleşmenin zeytin üretiminin opsiyonlu satışı olduğu anlaşılmaktadır.
17. yüzyılın sonlarında Japonya’da Dojima borsasında ilk defa düzenli olarak standart sözleşmeler alınıp satılmış olmasına rağmen, ilk vadeli işlemlerin başlangıcı 1800’lü yıllar olarak kabul edilmektedir. Türev piyasalarının tarihinde Amerika Chicago şehrinin özel bir yeri vardır. Bu dönemde çeşitli tarım ürünlerinin alım satımı ve depolanması gibi işlemler yapılmaktaydı. Tarımsal ürünlerin arz ve talebindeki dalgalanmalar sonucu fiyatlar yılın belli dönemlerinde çok düşük olurken diğer dönemlerde aşırı yükseliyordu. Arzın, talebin üzerinde olduğu dönemlerde üreticiler zarar ediyor, aksi durumda ise aranan mal piyasada bulunamıyordu. O yıllarda yeterli depoların olmaması ve ulaşım zorlukları piyasalarda karışıklığın artmasında etkili oldu. Bu durum karşısında üretici ve tüccarlar çözüm olarak aralarında geleceğe yönelik ticari sözleşmeler yapmayı tercih etmeye başladılar. Tüccarlar bir araya gelerek 1848 yılında tarımsal ürünlerin alıcı ve satıcılarının merkezi bir yerde işlem yapmaları ve aynı zamanda şehirde ticaretin gelişmesi amacıyla Chicago Board of Trade’i (CBOT) kurdular. İlk yıllarda geleceğe yönelik sözleşmeler işlem görürken tarafların yükümlülüklerini yerine getirmemeleri sonucu, sözleşmelerin standart hale getirilmesi ve borsanın garantör olması kararlaştırıldı. Borsa, bu garantiyi alıcı karşısında satıcı, satıcı karşısında alıcı konumuna geçerek ve işlem yapan taraflardan bir teminat alarak vermeye başladı. İlk kayıtlı geleceğe yönelik sözleşme, 13 Mart 1851 yılında mısır üzerine Haziran ayı teslimi olarak yapıldı.
1970’li yıllara kadar Amerika’da sadece tarımsal ürünler üzerine vadeli işlem sözleşmeleri işlem gördü. 1972 yılında Bretton Woods sisteminin terk edilmesi ile döviz kurları ve faiz oranlarındaki değişim piyasa katılımcıları açısından risk oluşturmaya başladı. Bu gelişme üzerine yıllardır tarımsal ürünlerde uygulanan vadeli işlem sözleşmeleri finansal araçlara da uygulanmaya başladı. Döviz kurları üzerine ilk vadeli işlem sözleşmeleri 1973 yılında yapıldı. Bunu faiz vadeli işlem sözleşmeleri izledi. 1989 yılında faiz opsiyonları devreye girmiştir. Bu tarihten sonra egzotik opsiyonlar olarak tanımlanan, çok sayıda farklı, bileşik ve daha karmaşık sözleşme çeşitleri yapılmaya başlandı. Egzotik opsiyonlarda sözleşme şartları tarafların isteklerine göre değiştirilip düzenlenebilir. Bu nedenle ağırlıklı olarak tezgahüstü piyasalarda işlem görmektedir.
Bu noktada finansal türev ürünler hiç kuşkusuz finansal piyasalardaki riskten korunma için geliştirilen yeniliklerden en önemlisi ve en gerekli olanıdır. Türev piyasalarda işlem gören sözleşmelerin “türev ürünler” olarak ifade edilmelerinin temel nedeni söz konusu finansal ürünlerin, nakit piyasalarda işlem gören hisse senedi, tahvil gibi temel yatırım araçları kullanılarak oluşturulmasıdır. Dolayısıyla fiyatları da nakit piyasada işlem gören temel yatırım araçlarının değerlerinden türetilmektedir.
Türev piyasalar üç ana amaç çerçevesinde kullanılmaktadır:
– Riskten korunma
– Spekülasyon
– Arbitraj
Spekülatörler tanım itibariyle, piyasada ortaya çıkması muhtemel fiyat değişimlerinin yönünü doğru olarak tahmin etmek suretiyle kazanç elde etmeyi amaçlayan kişilerdir. Bu kişilerin alım satım işleminde bulunmaları zaman zaman ani fiyat hareketlerine sebep olmakla birlikte, piyasanın likiditesini ve işlem hacmini arttırdığı da bilinmektedir. Diğer taraftan spekülatörlerin risk alma konusunda isteklikleri diğer piyasa katılımcılarına, taşıdıkları riski spekülatörlere devrederek riskten korunma imkânı sağlar.