Türev piyasalarda işlem yapılmasının başlıca faydası, riskin dağıtılmasını sağladığı için ticari faaliyetlerde bulunan şahıslara faaliyetlerini sürdürebilmek için gerekli olan belirsizliği giderme ve malların fiyatlarını sabitleme imkânı vermesidir. Örneğin ihracata yönelik hazır giyim üretimi yapan bir tekstilci, uluslararası piyasalarda satacağı malı üzerinden elde edeceği kârı optimum seviyede tutabilmek için ya temel hammaddesi olan pamuk fiyatını bugünden sabitleyerek maliyetlerini kontrol altına alacak, ya da satacağı malın fiyatını piyasada yüksek bir seviyede belirleyecektir. Rekabetçi bir piyasada işletmeci malına yüksek bir fiyat koyduğu taktirde uluslararası piyasalarda malını satma ve rekabet etme şansı zordur. Bunun için maliyetlerini kontrol altında tutmayı diğer bir ifadeyle ileride ihtiyaç duyacağı pamuğun fiyatını bugünden hesaplama imkânına sahip olmayı tercih edecektir. Dolayısıyla türev piyasaları kullandığı taktirde ilerideki bir tarihte pamuğu belli bir fiyattan almayı garanti altına almış olacaktır. Bu işletmecinin türev piyasaları kullandığında elde edeceği bir başka fayda ise pamuğu bugünden satın alıp depolamak zorunda kalmadığı için depolama ve sigorta maliyetleri gibi diğer birtakım maliyetlerden de kurtulmuş olmaktadır.
Türev piyasaların bir diğer faydası finansal piyasalarda fiyat oluşum mekanizmasının daha etkin çalışmasını sağlayarak alternatif yatırım imkânı sağlamasıdır. Bu nedenle mevcut para piyasalarının yanına türev piyasalar eklendiği taktirde hem paranın piyasadaki dolaşım hızı artar, hem de piyasaya gelen bilgiler fiyatlara daha hızlı yansırürev piyasalar, piyasa bilgisi olan ancak sermayesi az olduğu için yeterince pozisyon alamayan veya kredili alım satım yapmak zorunda kalan yatırımcılara küçük miktarda paralarla büyük pozisyonlar alma ve kaldıraç etkisi yardımıyla yüksek kazançlar elde etme imkânı verir. Ayrıca portföylerin çeşitlendirilmesi imkânı tanıdığından sentetik pozisyonlar oluşturularak piyasalarda etkinliğinin arttırılması ve spot piyasadaki volatilitenin azaltılmasına yardımcı olur.
Türev Ürünler
Forward
Tezgah üstü piyasalarda, şartları alıcı ve satıcı taraflarca belirlenmiş olan işlemlerdir. Satıcı taraf, dayanak varlığı ileri bir vadede önceden belirlenen şartlarda teslim edecek, alıcı ise, vadede ücreti ödeyerek dayanak varlığı satın alacak şekilde düzenlenir. Genellikle kurumsal yatırımcılar ve bankalar arasında gerçekleştirilen işlemlerdir.
Futures
Futures sözleşmelerinde önemli bir yapısal mekanizma bulunur. Organize piyasalarda işlem standartları borsa yönetimi tarafından belirlenir. Bunun yanında hem alıcı hem de satıcının teminat hesapları Takasbank üzerinde tutulmaktadır. Takasbank alıcı için satıcı, satıcı için de alıcı konumunda bulunmaktadır. Teminatlar vadeli işlemlerin gerçekleşmesi sırasında bir sorun olmasını önleyecek şekilde borsa yönetimice hesaplanmaktadır. Futures anlaşmalarının vadesinden önce kapatılması durumunda sorun çıkmaması için teminat yapıları son derece güçlüdür. İşlemler Organize piyasalarda gerçekleşir, hukuki düzenlemeleri vardır ve standartlaştırılmış türev ürünler alınıp satılmaktadır. Chicago Opsiyon Borsası (CBOT), VİOP (Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası) gibi piyasalar organize piyasalara örnektir. Türev ürünler hem Organize Piyasalarda (VİOP, BİST, CBOT, NASDAQ vb.) hem de Tezgâh Üstü Piyasalarda (OTC) işlem görmektedir.
Futures ve Forward İşlemlerin Farklılıkları
• Futures işlemlerde içerik ve vadeler standarttır. Forward işlemlerde ise çeşitlilik vardır standartları yoktur.
• Futures işlemleri organize piyasalarda standartlar dahilinde yapılır. Forward işlemlerinde alıcı ve satıcı şartları belirler.
• Futures işlemlerinde belirli bir teminat ile işlem yapılabilir ve vade sonu dışında da istenildiği an pozisyon devredilebilir. Forward işlemlerinde ise genellikle vade sonlarında teslimat ya da netleştirme gerçekleşir.
• Futures işlemlerinde taraflardan birinin borcunu ödememe (temerrüt) riski yoktur. Forward işlemlerinde ise temerrüt olasılığı bulunur ancak forward sözleşmeleri genellikle kredibilitesi yüksek kurumlar arasında yapıldığı için tarafların birbirlerine borçlarını ödememe olasılığı düşüktür. Forward işlemlerinde genel olarak işlemlerde olumsuz bir gelişme olmasını önlemek için yapısal bir mekanizma yoktur.
Opsiyon Ä°ÅŸlemleri
Opsiyon Sözleşmeleri, ileri vadeli bir dayanak varlığı, belirli bir dönem sonunda, şartları önceden belirlenmiş bir fiyattan alma ya da satma hakkı veren sözleşmelerdir. Opsiyon sözleşmelerin forward ve futures işlemlerinden ayıran temel farkı vade sonunda alma ya da satma zorunluluğunun olmamasıdır. Opsiyon işlemleri ise koşula bağlı girilen sözleşmelerdir. Forward, futures ve swap işlemlerinde ise yatırımcı, almış olduğu pozisyon gereği ürünün fiyatı ne olursa olsun, alım ya da satım işlemini gerçekleştirmek zorundadır.
Opsiyon sözleşmelerinde cayma hakkı bulunur. Bu cayma hakkını kullanabilmek için yatırımcı bir bedel ödemek zorundadır. Opsiyonu alan taraf, cayma bedeli olarak da nitelendirilecek bir tutarı satıcıya ödemek zorundadır. Bu tutara opsiyon primi adı verilir.
Opsiyonu satan taraf ise (kısa), opsiyonu alan tarafın kârlı olduğu durumda ödemekle yükümlü olan taraftır. Opsiyonu satan kişi, üstlendiği bu koşullu yükümlülüğün bedeli olarak opsiyon primini tahsil edecektir.
Opsiyon sözleşmelerinde, alıcı ve satıcı açısından taraflar dörde ayrılır.
• Alım opsiyon (call opsiyonları) sözleşmesini alan
• Alım opsiyon sözleşmesini satan
• Satım opsiyon sözleşmesini (put opsiyonu) alan
• Satım opsiyon sözleşmesini satan şeklindedir.
Opsiyon sözleşmeleri hem tezgâh üstü (OTC) piyasalarda hem de organize piyasalarda işlem görmektedir. Opsiyon sözleşmelerini satan tarafların temerrüt riskine düşme yani taahhüdünü yerine getirememe olasılığı bulunur. Bu ihtimalin ortadan kaldırılması için, vadeli işlem piyasalarındakine benzer bir teminat mekanizması kullanılır. Organize piyasalarda opsiyonlar için de teminatlandırma şarttır.
SWAP
Faiz Swapı (IRS) : Banka ve müşteri arasında daha önceden belirlenen miktarlar ve ödeme dönemleri için faiz ödemelerinin el değiştirmesidir.
Kullanım amacı:
• Borçlanma maliyetinin düşürülmesi
• Nakit akışı yönetiminde kur riskine girmeden ihtiyaç duyulan para birimini sağlamaktır.
Para (Döviz) Swapı : Tarafların iki farklı dövizi belli bir süre için değiş-tokuş etmesini sağlar. Diğer bir dövize karşı satın alınan (satılan) bir para birimi, daha ileri bir tarihte aynı dövize karşı geri satılır (alınır). Burada alış ve satış kurları arasındaki fark, iki dövizin faiz farkından kaynaklanır ve dönemsel sabit getiri farkını yansıtır. Bilanço dışı işlemlerdir.
Amaç:
• Borçlanma ve yatırımlarda faiz riskinden korunmak
• Karşılaştırmalı borçlanma maliyeti avantajlarından yararlanma
• Bilançoda aktif ve pasif transformasyonu
• Nakit akışı yapılandırması
• Spekülasyon